Siyonizm Karşıtı Yahudilerin Toplumsal ve Siyasal Etkileri

Öz

Siyonizm ideolojisi, yüz yılı aşkın bir süredir varlığını sürdürmektedir. Siyonizm düşüncesinden hareketle Filistin’e binlerce Yahudi göç etmiş olup, Filistin’de birçok toplumsal ve siyasi soruna sebebiyet vermiş ve vermeye de devam etmektedir. Siyonizm ideolojisi ve yaratmaya devam ettiği toplumsal ve siyasi sonuçlar tüm Yahudiler tarafından benimsenmemektedir. Yahudi toplumu, sanıldığının aksine tek bir milletten oluşmamakta, birçok farklı sınıfa ayrılmaktadır. Siyonizm karşıtı Yahudiler de Yahudi milleti içinde ayrı bir sınıf olmakla beraber kendi içinde de gruplara ayrılmaktadır. Siyonizm karşıtı Yahudilerin ayrı ayrı gruplara bölünmesinin sebebi, karşıtlıklarını dayandırdıkları argümanlardır. Oluşan Yahudi gruplar, nitelik ve niceliksel verinin az olmasına bağlı olarak net bir şekilde birbirinden ayrılamamaktadır. Bu çalışmada keskin çizgilerle sınıflandırma yolundan gidilmekte olup, Siyonizm karşıtı Yahudilerin içinde bölündüğü toplumsal grupların dayandıkları argümanlar ve bu karşıtlığın doğurduğu toplumsal etkiler ele alınacaktır.  Toplumsal etki, toplumsal grupların, bireyleri etkileyip, davranışlarının  olumlu ya da olumsuz yönde değişmesine yol açar. Yapılan araştırmalar sonucunda Siyonizm karşıtı Yahudilerin oluşturduğu siyasi ve toplumsal grupların, Yahudilerin davranışlarını nasıl ve ne ölçüde etkilediği açıkça ortaya konulmuştur. Siyonizm karşıtı Yahudilerin oluşturduğu gruplar ve toplumu hem siyasi hem de toplumsal bağlamda ne ölçüde etkilediği bilinmediğinden bu çalışma ile bilinmesi amaçlanılmıştır. Toplumsal etkiler Filistin bölgesi özelinde ele alınarak, Yahudilerin Siyonizm karşıtlığının Filistinli Araplara toplumsal etkisinin kapsamlı bir şekilde aktarılması hedeflenilmektedir.

Anahtar Kelimeler: Filistin, Siyonizm Karşıtı, Yahudi Toplumu

          SOCİAL AND POLİTİCAL EFFECTS OF ANTİ-ZİONİST JEWS

Abstract

The ideology of Zionism has existed for more than a hundred years. Thousands of Jews migrated to Palestine based on the thought of Zionism, and it has caused and continues to cause many social and political problems in Palestine. Not all Jews accept the social and political consequences that the ideology of Zionism continues to create. The Jewish society, contrary to popular belief, does’nt consist of one nation.It divided into many different classes. Anti-Zionist Jews are also a separate class within the Jewish nation, but are also divided into groups within themselves. The reason why anti-Zionist Jews are divided into separate groups is the arguments on which they base their opposition. The Jewish groups formed cannot be clearly separated from each other due to the scarcity of qualitative and quantitative data.  In this study, the way of classification of the social groups is distinct lines is followed and the arguments of the social groups in which the anti-Zionist Jews are divided and the social effects of this opposition will be discussed. Social influence causes social groups to affect individuals and change theit behavior in a positive or negative way. As a result of the researches, it has been clearly revealed how the political and social groups formed by the anti-Zionist Jews affect the behavior of the Jews. Since it isn’t known to what extent anti-Zionist Jews affect the groups and society both politically and socially, it is aimed to be known with this study. Social impacts will be addressed within the framework of the Palestinian region and it is aimed to comprehensively transfer Social impact of Jewish opposition to Zionism on Palestinian Arabs.

Keywords: Palestine, Anti Zionist, Jewish Society

GİRİŞ

Fransız İhtilali’nden sonra dünyada egemen olan milliyetçilik hareketi, Yahudi milletini de etkiledi. Dünyanın dört bir yanına dağılmış olan Yahudiler için Siyonizm (milli bir şuur etrafında birleşmeleri) hareketi XIX. yüzyılın ikinci yarısında Avrupa’da hız kazanan milliyetçilik hareketiyle yakından bağlantılıdır. (Duran,2020) 19. yüzyılda ortaya çıkan Siyonizm, Yahudi milliyetçiliği ideolojisidir. Theodor Herzl, siyasi Siyonizm’in kurucusudur. Siyonizm, Theodor Herzl’den önce de mevcuttu; ancak  Siyonist düşünceler, Theodor Herzl’la beraber uluslararası bir  harekete dönüştü.(Cleveland,2008 akt. Özalkan, 2018)

Siyonizm, adını Kudüs yakınlarında bulunan Siyon dağından almaktadır. İdeolojinin isim kaynağının Kudüs olması, Yahudilerin Kudüs’e atfettikleri değerle ilgilidir. Kudüs, milattan önce 70 yılındaki yıkım sonrasında Yahudilerin çıkmış olsa da manevi sembol ve şeriatın bedenleşmiş şekli olarak varlığını sürdürmüş, ona olan özlem her vesileyle dile getirilmiştir.(Çift ve Harman, 2017) Bu açıklamadan Siyonizm’in dindar bir temele dayandığı düşünülebilir fakat Siyonizm, dindar bir kimlikten ziyade modern bir kimliği içinde barındırır. Siyon’a dönüş ideali, geleneksel niteliğinden koparak modern bir anlam kazanmıştır. Bu bağlamda Siyonistler, eylemsizlik ilkesiyle kayıtlanan Siyon’a dönüş  dini idealini terk ederek, eylemselliği savunan siyasi bir ideoloji çerçevesinde Filistin’e dönüşü savunmuşlardır.(Özalkan, 2018)

Günümüzde Siyonizm ve Yahudilik aynı anlamı ifade etse de, Yahudi milleti içinde Siyonizm’e karşı olan ve Siyonizm ile Yahudiliğin bir tutulmasına sert bir şekilde karşı çıkan anti- Siyonist sınıflar vardır. Bu sınıflar ve muhalefetliklerini dayandırdıkları argümanlar pek bilinmemektedir. Dünyadaki tüm Yahudilerin %44,5’i İsrail’de yaşamaktadır. 2017 yılında kaydedilen verilere göre İsrail’deki toplam Yahudi nüfusu yaklaşık altı milyon dört yüz elli bindir. İsrail’de bulunan Yahudiler, genel Yahudi nüfusunun %77,1’ine tekabül etmektedir. İsrail’den sonra en fazla Yahudi nüfusu barındıran ülkeler sırasıyla Amerika Birleşik Devletleri, Fransa, Kanada ve İngiltere’dir. Verilere göre Amerika’da 5.700.000, Fransa’da 456.000, Kanada’da 390.000 ve İngiltere’de 456.000 Yahudi ikamet etmektedir. (Berman Jewish Databank, 2018) Hem İsrail’de hem de İsrail dışında yaşayan Yahudiler içinde Siyonizm karşıtı gruplar bulunmaktadır. Bu karşıtlık başlangıçta bir ideolojiye olan karşıtlıkken 1948’den itibaren bir devlete ve politikalarına karşıtlığı ifade etmektedir.

Pew Research Center tarafından yapılan güncel bir araştırmaya göre İsrail’deki altı milyon beş yüz bin Yahudinin yaklaşık %73’ü Siyonizm’in kendilerinin tamamen veya büyük oranda tanımladığını düşünürken, yaklaşık %24’ü ise kendilerini Siyonist olarak tanımlamadıklarını belirtmişlerdir. (akt. Özalkan,2018) Yahudilerin Siyonizm karşıtlığı, üç yönden gelen bir muhalefettir: Ortodoks, liberal- hümanist ve sosyalist.(Özalkan,2018) Yahudiler üç tip kimlikten birini seçmişlerdir: Ya kendi vatanlarının milliyetçisi olmayı seçmişlerdir yani, İsrail dinine mensup Fransız olmayı seçmişlerdir; veya Marksist, Leninist, Troçkici ya da Hümanist Enternasyonalizmi seçmişlerdir.(Eisenberg çev. Baybal, 2006) Kendi vatanlarının milliyetçisi olan Yahudiler dışında diğer kimliklere bürünen Yahudilerde Siyonizm karşıtlığı görülmüştür. Siyonizm karşıtlığı Siyonizm’in doğuşundan itibaren kendisini gösterse de farklı dönemlerde gelişen olaylara bağlı olarak azalma veya artma gözlemlenmiştir. Örneğin İsrail, varlığını ilan ettikten sonra Siyonizm karşıtlığı azalsa da Seda Özalkan, Siyonizm Karşıtı Yahudiler adlı araştırma kitabında Siyonizm karşıtlığının gitgide daha fazla Yahudi tarafından benimsendiğini belirtmiştir. (Özalkan,2018). Muhalefet grupların dayandığı argümanlar farklıdır. Bu çalışmada, Siyonizm karşıtı Yahudilerin bölündükleri gruplar, Siyonizm’e ve İsrail’e muhalefet olma nedenleri araştırılmıştır. Bu kapsamda yapılmış birçok araştırma vardır ve bu çalışma için birçok makale, araştırma ve kitaptan faydalanılmıştır. Araştırma yaparken Siyonizm karşıtı Yahudilerin toplumsal etkileri konusunda literatürde yeteri kadar veri olmadığı fark edilmiş bu nedenle anti Siyonist Yahudi grupların Filistinlilere siyasi ve sosyal etkileri araştırılmıştır. Toplumsal etkilerin araştırılmasında güncel ve güvenilir haber kaynaklarına da başvurulmuştur.

1.Siyonizm Karşıtı Ortodoks Yahudiler

İsrail’deki nüfusun büyük çoğunluğunu teşkil eden Yahudiler, kendi içlerinde inanç ve ibadet hususunda birbirlerinden oldukça farklı temayüller gösteren çeşitli gruplara ve bu çeşitliliğin sebep olduğu gerilimlere sahiptir. Modern dönemde İsrail’de varlığını sürdüren bu gruplar, dindarlık seviyelerine göre Hilonim, Masorti, Datim ve Haredim olmak üzere dört kısma ayrılmaktadır.(Yurdakul, 2018) İsrailli Yahudilerin kendi aralarındaki en önemli ayrışmalardan birisinin dindar-seküler toplum ayrışması olduğunu söyleyebiliriz. Bu ayrışmanın seküler kanadını temsil eden “Hiloni” olarak adlandırılan kesim, dindar Yahudilerin karşısında azınlıkta olsa da devlet kurucu ideolojisini temsil etmesi ve Yahudilikle alakalı dini öğeleri sembolleştirerek, devlet meşruiyetini bu pencereden görmesi açısından önemlidir. Gelenekçi “Masorti”, dindar “Dati” ve aşırı-dindar “Haredi” olarak ayrışmanın sağ tarafını sırasıyla dolduran kesimlerdir.(Yeniacun, 2021) Moderniteyi büyük ölçüde reddeden ultra-Ortodokslar ise Haredi diye isimlendirilmektedir. Bunlar, Amerika’da ‘’Yeşiva Ortodoksluğu’’ diye bilinen Aşkenaz kesim ile farklı bölge ve ailelere göre gruplaşan “Hasidi” kesimi içermektedir.

Geleneksel Rabbani Yahudiliğin devamı olan Ortodoks Yahudilik, kendisini Tevrat’a bağlı Yahudilik olarak tanımlamakta ve Yahudiliğin tek meşru temsilcisi olma iddiası taşımaktadır.(Gürkan, 2014) Haredi toplulukları en fazla, sırasıyla İsrail, Kuzey Amerika, ve Batı Avrupa’da bulunur. İsrail’in %10’unu oluşturan Haredi topluluğunun dünya genelinde nüfusu 1.8 milyondur.  19. Yüzyılın sonlarından Holokost’a kadar olan süreçte Ortodoksluk dini pratikler konusunda bütünlük sergilese de siyasi bir hareket olarak Siyonizm’e verilen tepkiler hususunda ayrılığa düşmüştür. (Brown, 2003 akt. Özalkan, 2018) Modern Ortodoks Yahudiler, diğer bir ifadeyle Datiler (Dindarlar) Siyonist harekete katılırken, Harediler Siyonizm’in başlangıcından itibaren bu harekete muhalefet etmişlerdir.(Özalkan, 2018) Haredi Yahudilerin de tek bir gruptan oluştuğu söylenilemez. Doğu Avrupa Ortodoksluk geleneğinin temsilcisi olan Harediler, iki temel alt gruba ayrılırlar. Bunlar; Hasidim ve Mitnagdimdir. İsrail’in Yahudiler  nezdindeki anlamı hem de Hasidik Yahudilerin bu devlete karşıtlığı Yahudi  sürgünleri sonrasında birer inanç haline gelen dört unsurdan kaynaklanmaktadır. Bunlar seçilmişlik, ahitleşme, vaat edilmiş topraklar ve Kutsal Mabed’tir. Bu dört unsur fiili alana çekildiğinde Mesih fikriyle birbirlerine bağlanmaktadır.(Akdemir ve Seyfeli, 2020)

Seçilmişlik, ahitleşme ve vadedilmiş topraklar, Tevrat’ta geçmektedir. ‘’Seni çok verimli kılacağım. Soyundan milletler doğacak, krallar çıkacak. Ahdimi seninle ve soyunla kuşaklar boyunca sonsuza kadar sürdüreceğim. Senin, senden sonra da soyunun Tanrı’sı olacağım… Bütün Kenan ülkesini sonsuza kadar mülkünüz olmak üzere sana ve soyuna vereceğim…’’ (Tek.17:6-8)  Fundamentalist hareket Hasidizmin İsrail karşıtlığının temelinde 1948 yılında kurulan İsrail devletinin Tanrısal vaade uygun olmadığı fikrinin yattığı görülmüştür. Çünkü Mesih gelecek ve vaat edilmiş topraklarda Tanrı’nın Krallığı’nı kuracak, kutsal mabet tekrar inşa edilecek ve cennet anlamı taşıyan bu krallıkta Yahudiler yaşayacak şeklinde ifade edilen inanç, Siyonistler tarafından doğal olmayan bir şekilde işletilmiştir. Aslında Mesih gelmeden bir devlet kurulmuştur. Dolayısıyla bu inançlara göre meşruluğu tartışmalı bir İsrail vardır ortada. (Akdemir ve Seyfeli, 2020) Rabbani literatürde Davut soyundan gelecek olan Mesih, tarihin sonunda düşmanlarını yenmek suretiyle İsrail halkını esaretten kurtarıp kutsal topraklara ve Tanrı’ya döndürecek, orada mabedi tekrar inşa ederek İsrail’i Tevrat öğretisine göre yönetecek ve yeryüzünde Tanrı’nın krallığını kuracaktır.(Çift ve Harman, 2017) Mesih gelmeden kurulan bir Yahudi devleti, ahite uygun olmadığından Haredi Yahudiler tarafından kabul edilmemektedir. Bunun yanı sıra İsrail devletinin seküler yaklaşımı da dindar Yahudilerin yaşayış tarzına uymamaktadır. Siyonizmin giriştiği devlet kurma girişimlerinin küfür olduğunu ve Yahudilerin acı çekmesine sebep olacağını belirtmektedirler. Hatta II. Dünya Savaşı sırasında  yaşanan Holokost’un bu girişimin Tanrısal kabulün dışında olduğundan hak edilmiş olduğu fikrini paylaşanlar olmuştur.(Akdemir ve Seyfeli, 2020) Siyonizm karşıtı Ortodoks Yahudilere göre utanç ve aşağılanmış haysiyet ikliminde doğan Siyasi Siyonizm ve Siyonist devlet, Tanrı’ya karşı itaatsizliktir.(Rabkin, 2012) Dini geleneğe göre Yahudiler, diasporada herhangi bir eylem yapmadan Tanrı’ya itaat etmeli ve Tanrı’nın ahtini yerine getireceği günü beklemelidir. Bu nedenle sürgündeyken eylemsiz kalıp, mucizevi bir kurtuluş beklemişlerdir. Haredilere göre İsrail devletinin din ile ilgisi yoktur.

1.1 Siyonizm Karşıtı Ortodoks Grupların Siyasi Faaliyetleri

Siyonizm karşıtı Harediler, karşıtlıklarını farklı yollarla göstermişlerdir. Hahamlardan Yehudah Alkalai, Zvi Hirsch ve Avraham Kook’un kutsal topraklarda Yahudi yerleşimiyle ilgili yeni Mesihçi yorumunu benimseyenler Siyonist hareket içinde yer aldılar. Ancak, Dünya Siyonist Örgütü (WZO) laik ve modern bir toplum oluşturma eğiliminde bulununca, dinsel Siyonizm taraftarları Tevrat’ın kurallarını tatbik edecek dinî bir devletin kurulması amacıyla Merkaz Ruhanî veya Mizrahî adını taşıyan ayrı bir örgüt kurdular. Filistin topraklarında Yahudi yerleşimini benimsemekle birlikte, bu yerleşimin bir Yahudi devleti şeklinde olup olmaması konusunda kararsız kalanlar ise Agudat İsrael adlı bir oluşum içinde örgütlendiler. Agudat İsrael’in bakış açısına göre, mabet yeniden inşa edilene ve yeni bir Davut kral oluncaya kadar gerçek bir Yahudi devletinin kurulması mümkün olmayacaktır.(Adam, 2017)

“Agudat İsrail”, Siyonizm karşıtlığının ilk örgütlü hareketidir. Doğu ve Batı Avrupa’da bulunan Siyonist karşıtı Haredi Yahudilerin yanısıra  İsrail’de yaşayan birçok Ortodoks Yahudi de Siyonizm’e karşıdır. Yale Üniversitesi’nde Asur dili ve kültürü uzmanı Prof Clay Filistin ziyaretinden döndükten sonra Atlantic Monthly dergisinde Şubat 1921’de yayımlanan makalesinde şunları söylüyordu: “Filistin’de birçok Ortodoks Yahudi Siyonizm’e sert bir şekilde muhalefet etmektedir; çünkü özellikle Siyonist liderlerin fanatikliği yüzünden yerlilerle ilişkilerini sürdürmenin her zamankinden daha zor olduğunu fark etmişlerdir.” (Katibah, 2018 akt. Özalkan 2018) Günümüzde faaliyet gösteren Siyonizm karşıtı dindar Yahudilerin oluşturduğu siyasi gruplar da vardır. Siyonizm karşıtlığının en meşhur temsilcisi ise “Neturei Karta” isimli gruptur. Neture Karta’ya göre Siyonizm, asimilasyonist ideolojiler üzerine kurulmuş yanlış bir Mesihçi akımdır. Siyonizm’in bağımsız bir İsrail Devleti düşüncesi, hem Tanrı’nın, hem İsrail (Kutsal Toprak)’ın ve hem de Torah’ın inkar edilmesi demektir.

Neture Karta, Tanrı’nın Holokost’la Siyonizm’den öç aldığına inanmaktadır. (Metli, 2006) Neture Karta grubunun düşüncesine göre; Mesih gelene kadar egemen bir İsrail Devleti kurulmasına karşı olan harekete göre özgür irade ya da insan eliyle devlet kurmak günahtır. Hatta bu Tanrıya karşı bir hakarettir. Tanrı zamanı gelince göndereceği bir Mesih ile devleti kurduracaktır. Mesihi dönem için yapılan her türlü insani girişim Tanrı’ya karşı gelerek dünyanın sonunu getirmektir. (Katar, 2017 akt. Türem, 2017) 2001 yılında New York’ta kurulmuş True Jews Againist Zionism de Siyonizm karşıtı bir Yahudi kuruluşudur. Karşıtlıklarını iki ana unsura dayandırırlar; ilki, sürgünün ilahi bir elle bitebileceği, ikincisi ise İsrail’in sahte seküler Yahudi kimliğini ortaya atmasıdır. Lev Tahor adlı kurulan Siyonizm karşıtı hareket ise, sonradan Haredi olan seküler İsraillilerden oluşur.(Rabkin,2012) Bu kuruluşların hepsi, web sitelerinde, karşıtlıklarını dile getirmekle beraber düzenledikleri gösterileri ve basın açıklamalarını paylaşmaktadırlar.

1.2 Siyonizm Karşıtı Ortodoks Yahudilerin Toplumsal Etkileri

İsrail Merkezi İstatistik Bürosu’nun 2005 yılı verilerine göre, yirmi yaşını aşmış İsrailli Yahudilerin yüzde 45’i kendisini seküler olarak tanımlamaktadır. Araştırma sonuçlarına göre yüzde 38.3’ü geleneksel, yüzde 9.8’i dindar, yüzde 6.7’si de Ultra-Ortodoks kategorisine girmektedir.( Israel Central Bureau of Statistics (CBS) akt. Keleşoğlu, 2008) Bu sonuçlar bize İsrail toplumunda dinin ve muhafazakarlığın etkisinin ne denli fazla olduğuna dair önemli ipuçları sunmaktadır. Aynı zamanda Avrupa’da ve Amerika’da da yaşayan Siyonizm karşıtı dindar Yahudilerin sayısı, bu karşıtlığı ve sosyal, siyasi etkilerini azımsanmayacak kadar fazla olduğunu gösterir. Bu etkiler gerek güncel haberlerde gerekse Hahamların yaptığı söyleşiler ve yayımladıkları yazılarda kendisini göstermektedir. Örneğin Özlem Özer’in Yahudi Perspektifinden Anti-Siyonizm adlı çalışmasında birçok hahamın anti Siyonist görüşleri yer almaktadır. Bu Yahudilerden biri olan Ronald Rance, Siyonizm’e Muhalefet: Dayanışma Hareketinin Merkez Stratejisi başlıklı yazısında ‘’Siyonistler Filistinlileri sömürmeye gelmemişlerdir: Yerli Filistin Araplarını topraklarından kovmaya ya da yok etmeye gelmişlerdir.’’ (Cohen, Dawis, Levidoy, Rabkin, Rance, Wachowski ve Weiss, 2008, çev. Özer) cümlesini geçirmekle beraber İsrail’in Filistin’e ve vatandaşlarına yaptığı gasp ve ihlali dile getirmiştir.

Geçtiğimiz dönemlerde Neturei Karta Cemaati’nden bir grup, İsrail’in evini yıktığı Filistinli aileyi ziyaret etti. Bu grup, ‘’Siyonist Devlet(İsrail) Yahudileri ve Yahudiliği Temsil Etmiyor’’ pankartı açarak aileye destek oldu. Bunun yanı sıra Toronto’da yaşayan Siyonizm Karşıtı Hasidi Yahudiler, İsrail’in Şeyh Cerrah Mahallesinde yaşayan Filistinli vatandaşların evlerinden çıkarılmaları sonrası eylem düzenleyerek İsrail’i protesto ettiler.  Yakov M. Rabkin, Yahudilerin Siyonizm Karşıtlığı adlı eserinde bu protestolardan birine yer veriyor; ‘’ Sahne, Montreal şehir merkezi; olay, İsrail Bağımsızlık Günü anısına düzenlenen dev bir gösteri. Meydanın bir köşesinde, redingotları ve geniş kenarlı siyah şapkalarıyla Haredilerden oluşan derli toplu bir grup, üzerinde şunlar yazan pankartlar sallıyor: “Siyonizmin Kanlı Macerası Bitsin!”, “Siyonist Rüya Kâbusa Dönüştü”, “Siyonizm, Museviliğe Karşıdır” ‘’(Rabkin, 2012) İsrail’de yaşayan ve Yahudi nüfusun %10’unu oluşturan Haredi Yahudiler, aralıklarla İsrail’i protesto ediyorlar. İsrail’i protesto ederken Filistin’e de destek veriyorlar. Bunun yanı sıra Haredi hahamların Filistin’i destekler söyleşileri de bulunmakta. İsrail’i Siyonizm politikası yüzünden sürekli protesto eden Haredi grupların en büyük özellikleri İsrail devletini tanımamalarıdır.(Çift ve Harman, 2017) İsrail’deki Satmar Hasidileri, liderlerinin görüşleri doğrultusunda, ülkenin siyasi hayatına katılmayarak seçimleri ve yönetimi protesto eden gösteriler gerçekleştirmektedir. İsrail Devleti kimlik kartını reddetmekte, askerlik hizmetini yerine getirmemekte, boykot eylemleri düzenlemekte, fikirlerini yaymak maksadıyla basın ve yayın faaliyetleri gerçekleştirmektedir. Devletle uyumlu yaşayanları ise taciz etmektedir. (Özalkan, 2018) İsrail’deki bu kesimdeki Yahudiler, askere gitmeyi, vergi vermeyi ve İsrail devletini tanımayı reddederler. Toplumsal bir sınıf olan Siyonizm karşıtı dindar Yahudiler, Filistinlilere verdikleri destek, İsrail’i bir devlet olarak kabul etmemeleri ve küfür olarak görmeleri, yaptıkları eylemler ve dindar yaşayış tarzlarıyla bilinirler.

2. Siyonizm Karşıtı Liberal- Hümanist Yahudiler

Siyonizm’in liberal-hümanist eleştirisi, ‘’İlerlemeci’’, ‘’Liberal’’ veya ‘’Reform’’ olarak adlandırılan Yahudilikten kaynaklanır.(Özalkan, 2018) Liberalizmin farklı disiplinlere ve toplumlara göre değişik tanımları olmasına rağmen etimolojisi itibariyle temelde özgürlükçülük (Latince līber “köle olmayan, özgür” sözcüğünden +alis sonekiyle türetilmiştir) manasına gelmektedir. Kelime, birbirlerinden tamamen ayrı olmamakla birlikte felsefi düzlemde -temel olarak- herkes için vicdan, inanç vedüşünce özgürlüğünün gerekliliğini savunan dünya görüşüdür. (Kılıç, 2020) Seküler Hümanist Yahudilik ya da daha bilinen ismiyle Hümanist Yahudilik, köken itibarıyla Reformist Yahudiliğe dayanır. ABD’nin Detroit kentinde Rabbi Sherwin Theodore Wine (1928-2007) tarafından kurulan ve özellikle seküler Yahudilere nonteist Yahudi yaşam biçimi sunan bir harekettir.(Bağır, 2019) ‘’Liberal’’ ve ‘’Reformist’’ nitelendirmeleri, çoğunlukla birbirinin yerine geçecek şekilde kullanılsa da bilhassa İngiltere’deki biçimiyle Liberal Yahudilik ve Reformist Yahudilik, iki ayrı cemaati ifade etmektedir. Hümanist Yahudilerin üzerinde durdukları en önemli husus, Yahudi toplumun ayırt edici yanının dinî inanç ve uygulamalardan ziyade, tarihsel, kültürel ve ahlâki niteliklere sahip olduğudur. Dolayısıyla, geleneksel Yahudilikte sınırları halaha ile çizilmiş ihtida kurallarının hiçbir önemi yoktur.(Bağır, 2019) Siyonizm ortaya çıktığından liberal ve hümanist değerleri benimseyen birçok Yahudi, Siyonizm’e karşı çıkmıştır. Yahudiler, bir ulus oldukları fikrine karşı çıkmışlar, Siyonizm ve Yahudiliği birbirine zıt iki kavram olarak değerlendirmişlerdir.(Özalkan, 2018)

Liberal ve Hümanist olan Yahudiler, bulundukları ülkelerin etnik kökenini benimsedikleri için, Yahudi milliyetçiliğine karşı çıkmışlardır. Buna bağlı olarak Siyonizm’in liberal eleştirisi diasporadan gelmiştir. Yani, Almanya’da, Amerika’da ve diğer Batı ülkelerinde yaşayan Yahudilerden. Siyonizm’in liberal karşıtları, Siyonizm’i genel olarak ütopik olmakla eleştirmişlerdir. 19. yüzyılda yaşadıkları topluma büyük ölçüde entegre olmuş özellikle Batı Avrupalı Yahudiler, bu asimilasyon sürecinin geri döndürülemeyeceğine inanmaları sebebiyle Siyonist hareket ilk ortaya çıktığında gerçekçi bulmamışlardır.(Özalkan, 2018) Yüzyılın başında Amerikan Yahudi toplumunun güçlü liderlerinden, New Yorklu maliyeci Jacob Schiff, Herzl ile ilk defa görüşmesinden sonra, Siyonizm’in geleceği olmayan “duygusal bir teori”den ibaret olduğunu söylemişti.(Harris, akt. Umerova, 2006) Hem Avrupa hem de Amerika’da oluşan hümanist ve liberal görüşü benimseyen Yahudiler, Filistin’i hem siyasi hem de toplumsal bağlamda etkilemişlerdir.

2.2 Siyonizm Karşıtı Hümanist ve Liberal Yahudilerin Siyasi Faaliyetleri

Hümanist ve Liberal değerleri benimseyen Yahudiler gerek diasporada gerekse İsrail’de yaşamaktadırlar. Bu kişilerin ve oluşturdukları grupların siyasi ve sosyal etkileri yadsınamaz. Reform hareketi, 1800’lerin başında ortaya çıktığından itibaren aslında Siyonizm karşıtı temeller üzerine bina edilmiştir.(Özalkan, 2018) Siyonist hareketin Birinci Siyonist Kongre Herzl’in planlarına göre Almanya’nın Münih kentinde düzenlenecekti.  Ne var ki Yahudi dininin yanında liberal değerleri de benimseyen Neo-Ortodoks ve Reformist hahamlar, Siyonist hareketi şiddetle eleştirmiş, Kongre’nin Münih’te yapılmasına engel olmuşlardı.(Özalkan, 2018) 1919 Paris Barış Konferansı için Amerika başkanı Wilson’a yaklaşık üç yüz Yahudi tarafından imzalanan ve Morris Jastrow ve Max Senior gibi Yahudiler tarafından hazırlanan anti Siyonist bir belge sunulmuştur. Bu belgede Siyonizm, Yahudileri tefrik etmesi ve özgürleşme sürecine ket vurması sebebiyle suçlanmıştır. Aynı zamanda Filistin’de kurulacak olan Yahudi Devleti’nin demokrasiye aykırı bir durum yaratacağını belirten bu belge, Yahudiler arasında herhangi bir etnik bağ olmadığını da deklare etmiştir.(Kolksky, 1990 akt. Özalkan, 2018) American Council for Judaism, Filistin’de bir Yahudi devletinin kurulmasına karşı örgütlenen Liberal ve Hümanist Yahudiler tarafından kurulmuştur. Kuruluşu her ne kadar büyük yankı uyandırsa da grup içinde 1948 sonrası anti Siyonist görüşlerde azalma meydana gelmiştir.

2.3 Siyonizm Karşıtı Hümanist-Liberal Yahudilerin Toplumsal Etkileri

Hümanist ve Liberal Yahudilerin siyasi ve sosyal etkileri, Siyonizm’in kuruluşundan itibaren kendisini göstermekle beraber, günümüzde de Hümanist-Liberal Yahudilerden oluşan toplumsal gruplar bulunmaktadır. 1948 yılında İsrail’in kurulması sonrası anti Siyonist seslerin azaldığından bahsedilmişti. Bu azalma 1967 Altı Gün Savaşı ve sonrasında gelişen İsrail’in Lübnan işgali,  İsrail’in Gazze’de yaşayan Filistinlilere saldırıları ve İntifada sonrası yerini yükselmeye bırakmıştır. Bunun sebebi ise, bu zamana kadar İsrail’in girdiği savaşları ‘’varlığını tehdit etme’’ olarak savunması; fakat 1967 sonrasında varlığını tehdit etmemesine rağmen savaşlara girmesidir. Siyonist Karşıtı Liberal- Hümanist gruplar, iç bölünmelerini bir kenara bırakarak Siyonizm karşısında tek bir grup olarak yer almışlardır. David Landy tarafından ‘İsrail’i eleştiren Yahudi diaspora hareketi’ olarak adlandırılan bu gruplar, Filistinlileri ve Müslümanları destekleyen ve kapsayan yeni bir Yahudi kimliği inşa etmekte ve adalet ve insan hakları için savaşmaktadır.(Landy, 2011 akt. Özalkan, 2018)  Aynı zamanda yeni tarihçilik ekolü de bu dönemde ortaya çıkmıştır. IJAN- Uluslararası Anti Siyonist Yahudi Ağı[3], özgürleşmeyi ön planda tutan, siyasi bir internet sitesi, ağdır. Filistinlilerin haklarını savunurlar. Filistin halkının ve toprağının özgürlüğünü vazgeçilmez bir hedef olarak gören IJAN, Amerikan ekonomik ve askeri gücüyle güçlendirilen İsrail’in Filistin topraklarındaki kolonizasyonunu sonlandırmayı amaçlamaktadır. (Özalkan, 2018) IJAN, ağında yaptığı paylaşımlar ve protestolarla diasporada Siyonizm karşıtı toplumsal bilincin fark edilmesinde etkin bir rol oynamaktadır. 1996 yılında kurulan JVP- Barış için Yahudi Sesi örgütü, İsrail’in yaptığı işgale ve Filistinlilerin uğradığı zulme karşı ses çıkarmaktadır. Hümanist ve Liberal görüşü benimsemiş Yahudiler, medyada, akademide ve düzenledikleri eylemlerle  Siyonizm karşıtlıklarını ve İsrail’in Filistin işgalini eleştirmişler ve bu eleştirileriyle toplumsal etki yaratmışlardır.

3. Siyonizm Karşıtı Sosyalist Yahudiler

Sosyalist Yahudilerin toplumsal ve siyasi etkilerini anlatmadan önce Sosyalizm’in tanımını yapmak gerekiyor. Sosyalizm bir politik ekonomi teorisidir ve sosyalizmin özü özel mülkiyetin kaldırılmasıdır.(Yayla, 2017) 20. yüzyılın başında Yahudiler arasında sosyalist düşünceler Siyonizm’den daha fazla taraftar toplamıştır. Poale Siyon, Ahdut Haavoda, Hapoel Hatzair gibi Siyonizm’i destekleyen sosyalist Yahudiler tarafından siyasi örgütlenmeler meydana gelmiştir. Siyonizm ortaya çıktığında birçok sosyalist Yahudi Siyonizm’i benimserken, birçokları da bu yeni ideolojiye şiddetle karşı çıkmıştır. Özellikle 1967 Altı Gün Savaşı da Yahudilerin İsrail’e olan tutumlarında değişikliğe yol açmıştır. Bu savaştan sonra Filistin direnişinin artmasıyla beraber, Siyonizm karşıtı sosyalist Yahudiler de gerek Filistinlilerle iş birliği içine girerek, gerek münhasıran İsrail Devleti ile mücadele etmişlerdir.(Özalkan, 2018) XIX. yüzyıldan beri, Sosyalizm ve Marksizm, bir grup Yahudinin üzerinde büyüleyici bir tesir yapmıştır, hattâ onlar çoğu zaman dinin yerini bile almıştır: İnkılâpçı ve uluslararası Mesihçilik, onlara, peygamberlerin Mesihçiliğinin modern, otantik ve üstelik etkili bir şekli olarak görünmekteydi. (Eisenberg, çev. Baybal, 2006) Sosyalist Yahudilerin Siyonizm’e karşı çıkmasının temeli, sosyalistlerin fikirlerindeki enternasyonalist tutumdur.

Enternasyonalizm, ulusal ve sınıfsal ayrımcılığa karşı çıkan bir ideolojidir. Temelini Marks’ın sosyal sınıf teorisinden almaktadır. Karl Marx, Komünist Manifesto adlı eserinde;’’ Komünistlerin tüm proleteryanın çıkarlarından ayrışan çıkarları olmaz’’ cümlesi, enternasyonalizmi açıklar. Yahudi sosyalistlerin Siyonizm karşıtlığı, Siyonizm’in iddia ettiği Yahudilerin bir ulus olduğu iddiasını reddeder. Sosyalizme göre, ırk, ülke, millet ve sınıf ayrımı yoktur. Tek bir sınıf vardır; İşçi Sınıfı. Bu düşünce de sosyalizm ve komünizmin kurucu babası Karl Marks’ın ‘’Bütün ülkelerin proleterleri birleşin!’’(Engels ve Marx, 1848) cümlesinden anlaşılabilir. Bu bağlamda Sosyalist Yahudiler için, Yahudi işçileri ve Filistin işçileri arasında bir sınıf ayrımı söz konusu olamaz.  Sosyalist Yahudilere göre Siyonizm, yaklaşık on milyonluk Doğu Avrupa Yahudilerine kalıcı bir çözüm önerisi sunmuyordu. Gerçek çözümün liberalizm de olmadığını iddia eden sosyalist Yahudilere göre ancak muzaffer bir prolaterya tam özgürleşmeyi getirebilirdi.(Engels ve Marx, 1848) İsrailli sosyalistler ise genelde Siyonizm karşıtlığının antinasyonalist, demokratik ve insani yorumlarını paylaşır, ancak ek olarak emperyalizme karşı savaşmanın gerekliliğini de vurgularlar.(Aruri, akt. Özalkan, 2018) Yahudi devletini Siyonist yapısından dolayı ırkçı, emperyalist ve sömürgeci olmakla suçlayan İsrailli sosyalist Siyonizm karşıtı Yahudiler, aynı zamanda bu devleti Ortadoğu’daki barışın önünde büyük bir engel olarak görür. Bu Yahudiler, İsrail’in Arap dünyasındaki ilerlemeye engel olarak Batı çıkarlarına hizmet ettiğini savunurlar.(Glass,1975, akt. Özalkan, 2018)

3.1 Sosyalist Yahudilerin Siyonizm Karşıtı Siyasi Faaliyetleri

Sosyalist Yaudilerin Siyonizm’e karşı muhalefet olmalarının siyasi ve toplumsal sonuçları vardır. Bunlardan ilk ve en eskisi Rusya’da kurulan Bund Partisidir. Bund resmi olarak bugün Litvanya sınırları içinde yer alan Vilnius’un yakınlarındaki bir çiftliğin tavan arasında yapılan bir kongre ile kuruldu.(Englert, 2018) Litvanya, Polonya ve Rusya Genel Yahudi İşçi Birliği’nin kısaltması olan Bund, 1897 yılında Rusya’da kurulan ve 1920’ ye kadar faaliyet gösteren Sosyalist Yahudi partisidir. (Mishkinsky akt. Özalkan, 2108) Marksist sosyal-demokrat bir hareket olan Bund, hem dine hem de siyonizme karşı çıkmıştır.(Özalkan, 2018) Bund hem antisemitler hem de Siyonistler tarafından öne sürülen iddiaları, yani bir ortak bir kültüre sahip ve aynı durumda bulunan bir dünya Yahudiliği olduğunu reddetti. Aynı zamanda Siyonistlerin savunduğu ve onların “göççülük” olarak adlandırdığı; Yahudilerin sorunlarının yalnızca Filistin’deki bir Yahudi devleti ile çözülebileceği fikrine de karşı çıktı. Bund Yahudi devletinin Yahudi işçilerin Yahudi patronlara karşı mücadele etmek zorunda kalacağı, başka bir sınıf temelli toplum olacağını savundu. Bundçular Filistinlilerin Yahudi kolonileşmesine karşı örgütlenme haklarını savundular. Amerika’da yaşayan sosyalist Siyonizm karşıtı Yahudiler de siyasi tepkisini ortaya koydu. Amerikan Yahudilerin hepsinin barışa karşı olduğunu söylemek mümkün değildir. 1970’lerin ortasında Lobi’nin barış karşıtı pozisyonuna katılmayan Yahudiler barış amaçlı bir örgüt kurdular. “Breira” adlı bu örgüt, İsrail’in politikalarını eleştirmeye cesaret etmişti ve hemen Siyonist örgütleri tarafından radikalizm, İsrail-karşıtı olmak ve FKÖ’nun destekçilerinin tehlikeli çetesi olmakla suçlanmıştı. 1972’de toplumsal boykota uğradığı ve maddi desteğinden mahrum kaldığı için dağıtılmıştır.(Umerova, 2006) İsrail’deki en önemli Siyonizm karşıtı sosyalist grup olan Matzpen veya diğer adıyla İsrail Sosyalist Teşkilatı, 1962 yılında Moşe Machover ve Akiva Orr tarafından kurulmuştur.(Greenstein, 2017 akt. Özalkan, 2018) Arap ve Yahudi İsrailli komünistler tarafından çıkartılan, hem Arapça hem İbranice yazılara rastlanan Matzpen, Siyonizmin her türünü emperyalizmin Filistin’deki karşılığı olarak görmüş, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’ni sosyalist emperyal güç sayarak, sömürünün sosyalist bloktan da gelebileceğini işaret eden yazılara sayfalarında yer vermiştir.(Orr, 2007 akt. Çakmak, 2015)

3.3 Siyonizm Karşıtı Sosyalist Yahudilerin Toplumsal Etkileri

Siyonizm karşıtı sosyalist Yahudilerin toplumsal etkilerini ele alırken post- Siyonistler ve yeni tarihçilik ekolünü açıklamak gerekiyor. Post Siyonizm ve yeni tarihçiler ekolü neredeyse aynı anlama gelmektedir. Post-Siyonizmin tarihsel kökenini tespit etmeye dair çabanın ortaya koyduğu ilginç bir durum vardır. Bunu belirtmek köken tartışmasının çerçevesini çizecek olması bakımından çok önemli olabilir. Geçmiş dönemde yaşamış ve/veya halen yaşamakta olan, gençliğinde komünist, sosyalist, sosyal demokrat, anarşist, liberal demokrat olmuş isimlerin düşünceleri ile post-Siyonizm arasında ilişki kurulabilmesi, post-Siyonizm’in kökenine dair 13 Eylül 1993 öncesine dair oydaşma sağlanamayacaksa da; Amerikan siyasal hayatındaki cumhuriyetçi ve demokrat ikilik esas alınırsa, post-Siyonizmin, Amerikan siyasal hayatındaki demokrat cepheye işaret ettiği söylenebilir. (Ram, 2011 akt. Çakmak, 2015) Şu halde, revizyonist Siyonizmi neo-Siyonizm’in, liberal Siyonizmi ve işçi Siyonizmini post-Siyonizmin atası saymak mümkündür. Amerikan siyasetinde kişiye “liberal” demenin “solcu”, “muhafazakar” demenin “sağcı” demek olduğu akla gelirse, Avrupa düşüncesi ürünü liberal Siyonizmin ve işçi Siyonizminin, İsrail’deki Amerikanlaşmaya paralel olarak Amerikan soluna ve revizyonist Siyonizmin de Amerikan sağına tahvili biçiminde anlamlandırma doğru gözükmektedir.(Çakmak, 2015) Aynı zamanda Post-siyonist ve yeni tarihçi ekolünü benimseyenlerin sosyalist tutumlarının da olduğunu eklemek gerekir. 1980’lerin ortalarında İsrail ve İngiltere’ye ait bazı askeri belgelerin ortaya çıkmasıyla, İsrail akademisindeki tarih yazımında yeni bir süreç başlamıştır. Ortaya çıkan yeni belgeler ışığında tarihteki hoşa gitmeyen olayların üzerindeki örtüyü açan tarafsız-en azından Siyonist olmayan- tarihçiler için Ben Gurion Üniversitesi profesörü Benny Morris, ‘’yeni tarihçiler’’ tabirini kullanmıştır. Bu akademisyenler Siyonizm’in tarihini Siyonist olmayan bakış açısıyla yazmaya başlamışlardır.(Özalkan, 2018) ‘Post-Siyonizm kavramının resmi doğum tarihi 13 Eylül 1993’tür. Bu tarih, aynı zamanda, İsrail Devleti adına dönemin başbakanı, işçi Siyonizmi hareketinden yetişmiş Yitzhak Rabin, Filistin Kurtuluş Örgütü adına örgütün başkanı, sosyalist-milliyetçi Filistin Arap bağımsızlık hareketine mensup Yaser Arafat arasında, 1993-2001 yıllarında Amerika Birleşik Devletleri (ABD) başkanlığı yapan Demokrat Partili Bill Clinton nezaretinde, Washington’da imzalanan, Birinci Oslo Barış Antlaşması’nın imzalandığı tarihtir. 13 Eylül 1993 tarihi “Yeni İsrail” kavramının da resmi doğum günüdür. Nitekim post-Siyonizm, “Yeni İsrail” inşa projesinin kuramsal çerçevesini sunmaktadır.(Çakmak, 2015) İsrail kampüslerinde süregiden Siyonist tarihi gizemden arındırma faaliyetleri, ortaya çıkan yeni kitap ve makalelerinden medyaya taşınmış, Siyonizm’i benimsemekte tereddütleri olan Yahudiler üzerinde etkileri olmuştur.(Rabkin, 2006) Post-Siyonizm’i benimseyenler yaptıkları çalışmalarla toplum üzerinde etki sağlamışlardır. Basın sayesinde Siyonizm eleştirilerinin giderek arttığını gözlemleme imkanı bulan İsrail toplumu da Siyonist mitleri eleştirme noktasında gün geçtikçe daha cesur bir tavır sergilemektedir.(Özalkan, 2018) Aynı zamanda sosyalist Siyonizm karşıtı Yahudilerin yaptığı siyasal çalışmalar da toplumu etkilemiştir.

SONUÇ

İsrail’in liberal ve demokratik bir ülke olduğuna kanıt olarak gösterilen “Bağımsızlık Deklarasyonu”, insan haklarına saygı, kadın hakları ve eşitlikten bahseden bir metindir. Günümüzde İsrail’in Filistinlilere yaptığı işgal ve baskı, İsrail’in Bağımsızlık Deklarasyonu ile alakalı bir hukuk ve siyaset göstermediğinin açık göstergesidir. Öyle ki, gerek diasporada gerekse İsrail’de İsrail’in politikası olan Siyonizm’e karşıt Yahudiler, oluşturdukları siyasi ve toplumsal örgütlerle tepkilerini göstermişlerdir. Bu tepkiler, hem siyasi hem de toplumsal etki yaratmıştır. Bu çalışmanın neticesinde Siyonizm karşıtlığının yalnızca Müslümanlar ya da Filistinliler tarafından gelen bir muhalefet olmadığı anlaşılmıştır. Homojen bir topluluk olarak zannedilen Yahudi toplumunun esasında birçok farklı sınıfa ve gruba bölündüğü ve her Yahudi’nin Siyonist olmadığı araştırmalar neticesinde görülmüştür. Siyonizm karşıtı Yahudiler, tek bir grup olarak ifade edilememektedir. Bunun sebebi, Siyonizm karşıtı Yahudilerin karşıtlıklarını farklı nedenlerle temellendirmesidir. Ortodoks Yahudilerin Siyonizm karşıtlığı mehdi inancına, Liberal- Hümanist Yahudilerin Siyonizm karşıtlığı, Yahudilerin bir ulus teşkil etmemesi fikrine ve  sosyalist Yahudilerin Siyonizm karşıtlığı ise İsrail’in ırkçı ve emperyalist olmasına  dayandırmıştır. Siyonizm, bir ideoloji halindeyken de var olan Siyonizm karşıtı Yahudiler, İsrail’in politikası haline geldiğinde yani günümüzde de varlığını devam ettirmektedirler. Siyonizm karşıtı Yahudilerin oluşturdukları toplumsal gruplar ve siyasi oluşumlar Amerika ve Avrupa’da kendini gösterdiğinden, toplumsal ve siyasi etkileri geniştir.

Kaynakça

1. Adam,B.(2017).İsrail:Kutsal Halk, Kutsal Ülke. TYB Akademi, 7(21). Erişim adresi: https://www.tyb.org.tr/baki-adam-yazdi-israil-kutsal-halk-kutsal-ulke-32689h.htm
2. Akdemir ve Seyfeli.(2020). Hasidik Yahudilikte Vaat Edilmiş Topraklar Fikri: İsrail Karşıtlığı. Türkiye İlahiyat Araştırma Dergisi, 4(2), 240-262. https://doi.org/10.32711/tiad.823191
3. Bağır,M.(2019).Tanrısız Yahudiliğe Doğru:Hümanist Yahudilik ve Temel Değerleri.Kalemname,4(2),ss.177-209.
4. Cohen, Dawis, Levidow, Rabkin, Rance, Wachowski ve Weiss.(2008). Yahudi Perspektifinden Anti-Siyonizm.(Ö.Özer, Çev.). İstanbul:İslamic Human Rights Commission.
5. Çakmak, D.(2015). Uri Ram’ın Post-Siyonizm Yaklaşımı Üzerine. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 3(2), ss. 247-278.
6. Çift,P. ve Harman, Ö.(2017).Kudüs’ün Gizemli Tarihi(44).İstanbul: Destek Yayınları.
7. Della Pergola, Sergio, “World Jewish Population, 2017”, Mandell L. Berman Inst., North American Jewish Databank (www.jewishdatabank.org)
8. Deveci, M.(2021). Ortodoks Yahudilerden Bir Grup, İsrail’in Evini Yıktığı Filistinli Aileyi Ziyaret Etti. Erişim adresi: https://www.aa.com.tr/tr/dunya/ortodoks-yahudilerden-bir-grup-israilin-evini-yiktigi-filistinli-aileyi-ziyaret-etti/2156187
9. Duran, M.(2020).Politik Siyonizm Ekseninde Yahudi Devleti Fikri. Akademik Tarih ve Araştırmalar Dergisi, 2(1), ss. 135-158.
10. Eisenberg,J.(2006). Bugün Yahudilikte Açıkça Ortaya Çıkan Büyük Meseleler Nelerdir?.(S.BaybaL, Çev.).Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 21(21), ss. 263-266.
11. Engels,F. Ve Marx,K.(2018).Komünist Manifesto(2).(O.Tekin, Çev.) İstanbul:Mavi Çatı Yayınları.(Orijinal eserin yayın tarihi 1848)
12. Englert, S.(2012). Yahudi İşçi Birliğinin Yükselişi ve Düşüşü. (O.Üçbaş, Çev.)Avlaremoz. Erişim adresi: https://www.avlaremoz.com/2018/06/03/yahudi-isci-birliginin-yukselisi-ve-dususu-sai-englert/
13. Gürkan,S.(2014).Anahatlarıyla Yahudilik(1).İstanbul:İSAM Yayınları.
14. Kanada’daki Ortodoks Yahudiler Filistinlilere Destek Verdi.(2021). Erişim adresi: https://www.haber365.com.tr/kanadadaki-ortodoks-yahudiler-filistine-destek-verdi-v39583
15. Keleşoğlu, E.(2008).İsrail Yurttaşı Filistinliler: Yurttaşlık, Kimlik ve Siyaset 1948-2000. İstanbul, Türkiye. Yükseköğretim Kurulu.
16. Kılıç,E.(2020). Filistin Mandasında Yahudi Liberaller ve Fikirleri. Academia. DOI:10.13140/RG.2.2.14220.95364
17. Özalkan,S.(2018).Siyonizm Karşıtı Yahudiler(1).İstanbul:İz Yayıncılık.
18. Rabkin,Y.(2012).Yahudilerin Siyonizm Karşıtlığı(1).(Ş.Tokel, Çev.) İstanbul: İletişim Yayınları.
19. Türem,Ş.(2017).Mesih İnancının Yahudi Toplumundaki Sosyal ve Siyasal Yansımaları. Ankara,Türkiye: Yükseköğretim Kurulu.
20. Umerova,Z.(2006). Yahudi Lobisinin ABD İçindeki Konumu ve Ortadoğu Politikasındaki Rolü. Ankara, Türkiye. Yükseköğretim Kurulu.
21. We Must Not Just Watch, Yet Again, As Israel’s Massive Military Destroys Gaza.(2019). Erişim adresi: https://jewishvoiceforpeace.org/2019/11/gaza-attacks-immoral/
22. Yayla,A.(2017).Sosyalizm ve Sosyalistler Üzerine Düşünceler.Liberal Düşünce Dergisi, 88(69), ss. 69-85.
23. Yeniacun,S.(2021).Camdan Ev:İsrail’in Kırılgan Toplumsal Yapısı.Kriter,6(56), ss.1-3. https://kriterdergi.com/dis-politika/camdan-ev-israilin-kirilgan-toplumsal-yapisi
24. Yurdakul,S.(2018, 19 Aralık).İsrail’deki Yahudi Toplum Yapısı:Dindarlık Analizi. İNSAMER. Erişim adresi: https://insamer.com/tr/israildeki-yahudi-toplum-yapisi-dindarlik-analizi_1859.html